2018数博会--贵州频道--人民网

Кислород
... х?рм?тен? аталган	?чем?
Ачучы яки уйлап табучы	Карл Вил?елм Шееле
Ачыш датасы	1774
Ачыш ясалган урын	Швеция
Илиминт симвылы	O
Атым саны	8
Электронная конфигурация	[He] 2s2 2p? ??м 1s2 2s2 2p?
Иликтер кирелеге	3,44
Ионный радиус	142 пикометр, 1,21 ангстрем ??м 1,4 ангстрем
Ионлаштыру энергиясе	1313,9 кило?оуль/моль, 3388,3 кило?оуль/моль, 5300,5 кило?оуль/моль ??м 7469,2 кило?оуль/моль
?чел?н? д?р???се	?2, ?1, 1 ??м 2
Масса	15,999 ± 0 м.а.б.
Радиюс	60 пикометр, 73 пикометр, 152 пикометр ??м 48 пикометр
Ешлык	60 гигагерц
Моны? каршысы	флогистон[d]
Кислород Вики?ыентыкта

Кислород / Oxygenium (Oxygen) ?O
Атом номеры	8
Матд?не? тышкы к?ренеше	т?ссез, т?ме булмаган ??м иссез газ
Атомны? ?злекл?ре
Атом массасы (моляр масса)	15,9994 а. м. б. (г/моль)
Атом радиусы	60 пм
Ионлаштыру энергиясе (беренче электрон)	1313,3 кДж/моль (эВ)
Электрон конфигурациясе	[He] 2s2 2p41
Химик ?злекл?ре
Ковалент радиусы	73 пм
Ион радиусы	132 (?2 e) пм
Электр тиск?релеге (Полинг буенча)	3,44
Электрод потенциалы
Оксидлашу д?р???се	-2, ?1, -?, -?, 0, ?, +1, +2
Матд?не? термодинамик ?злекл?ре
Тыгызлык	0,00142897 (при 273K (0 °C)) г/см3
Моляр ?ылы сыешлыгы	29,4 Дж/(K·моль)
?ылы ?тк?р?челек	0,027 Вт/(м·K)
Эр? температурасы	54,8 K
Эр? ?ылылыгы	0,444 кДж/моль
Кайнау температурасы	90,19 K
Парга ?йл?н? ?ылылыгы	3,4099 кДж/моль
Моляр к?л?м	14,0 см3/моль
Матд?не? кристаллик р?ш?тк?се
Р?ш?тк? т?зелеше	моноклинная
Р?ш?тк? параметрлары	a=5,403 b=3,429 c=5,086 β=135,53 ? ?
Дебай температурасы	155 K

O	8
15,9994
2s22p4
Кислород

百度 　　何平说，您的父亲胡安·安东尼奥·萨马兰奇先生是中国人民的老朋友，我们对萨马兰奇家族对中国体育事业长期以来的关心、支持表示敬意和感谢。

Кислород (яки уттуар, оксиген, ачы тудыргыч лат. Oxygenium, O) – Менделеевны? периодик таблицасыны? 2 период, 16 т?ркем элементы. Т?ртип номеры - 8. Чагыштырма атом массасы 15,9994 булган химик элемент. Табигатьт? ки? таралган. ?ир атмосферасы к?бесенч? азоттан ??м кислородтан тора. Атмосфера ?авасында кислород – 21% т?шкил ит?. Кислород оксидлар формасында ?ир кабыгыны? яртысын диярлек т?шкил ит?.

Тамгасы

Кислород элементыны? символы - O (О дип укыла), латин Окси?ен исеменн?н чыга.

Ачылу тарихы

Р?сми р?вешт? кислородны 1774 елны? 1 августында инглиз химигы Джозеф Пристли терек?меш оксидын (II) герметик савытны таркату юлы бел?н ачкан дип ис?пл?н? (Пристли к?чле линза ярд?ме бел?н кояш нурларын бу кушылмага юн?лтк?н).

${\mathsf {2HgO\ {\xrightarrow {^{o}t}}\ 2Hg+O_{2}\uparrow }}$

Тик Пристли башта я?а гади матд? ачкан ик?нен а?ламаган, ул ?аваны? бер ?лешен аерып алдым дип уйлаган (?флогистон аерылган ?ава?). ?зене? ачышы турында к?ренекле француз химигы Антуан Лавуазьега х?б?р ит?. 1775 елда А. Лавуазье кислород бик к?п матд?л?р составында. Шулай ук ?аваны? бер ?леше ??м кислоталар составында булуын билгели.

Бернич? ел алдарак (1771 елда) швед галиме Карл Шееле кислородны аерып алган. Ул селитраны к?керт кислотасы бел?н кыздырган, б?ленеп чыккан азот оксидын таркаткан. Шееле Бу газны ?утлы ?ава? дип атый ??м ?зене? ачышы турында 1777 елда чыккан китапта х?б?р ит? (китап со?рак чыккан ?чен Пристли кислородны ачучы булып санала). Шееле ?зене? ачышы турында француз химигы Лавуазьега х?б?р ит?.

Терек?мешне оксидлаштыру ??м алга таба аны оксидларга таркату буенча Француз галиме Пьер Байенны? н?шер ителг?н хезм?тл?ре кислород ачышында м??им этаплар булып тора.

Пристли ??м Шееле хезм?тл?ре бел?н танышкач, А. Лавуазье я?а ачылган газны? табигатен а?лый. Аны? бу хезм?те зур ???миятк? ия була, ч?нки ул заманда х?кемлек итк?н химия ?сешен тоткарлаучы флогистон теориясе ?и?ел?. Лавуазье т?рле матд?л?рне яндырып барлыкка килг?н элементларны ?лч?п т??риб?л?р ?тк?р? ??м флогистон теориясен кире кага. Янудан со? калган к?лне? авырлыгы алынган матд? авырлыгынан зуррак була, дим?к яну процессында матд? химик реакцияг? кер? (кислород бел?н кушыла). Бу фикер яну процесында флогистон б?ленеп чыга ??м матд? авырлыгын югалта диг?н т?гълим?тне кире кага.

Шулай итеп, кислород ачышында Пристли, Шееле ??м Лавуазье ?лешл?ре бар.

Табигатьт? таралуы

Кислород — ?ир кабыгында и? таралган элемент, каты ?ир кабыгында (башлыча силикатлар кебек кушылмалар составында) аны? ?л?ше 47% ?ит?. Ди?гез суы ??м т?че су составында химик б?йл?нешт? массасы буенча 85,82% кислород т?шкил ит?. Шулай ук ?ир кабыгында булган 1500 катнашма составында кислород бар , ?ир атмосферасында ирекле кислород к?л?м буенча 20,95 % ??м масса буенча 23,10 % (10¹⁵ тонна тир?се). ?мма 3,5 млрд ел элек беренче фотосинтезлаучы архейлар барлыкка килг?нче атмосферада ирекле кислород булмаган. Зур к?л?мд? ирекле кислород 3,5 млрд ел элек палеопротерозой чорында ?ир атмосферасы глобаль ?зг?решл?р кичерг?н чорда барлыкка килг?н (3—2,3 млрд ел элек). Т??ге миллиард ел буе барлыкка килг?н кислород океанда эрег?н тимер тарафынан йотылып джеспилит ятмасы барлыкка килтерг?н.

3—2,7 млрд ел элек кислород атмосферага б?ленеп чыга башлый ??м 1,7 млрд ел эченд? х?зерге д?р???не? 10% т?шкил ит? .

Океан суында эрег?н ??м атмосферада зур микъдарда ирекле кислород булуы к?пчелек анаэроб организмнарны? юкка чыгуына китер?. Шу?а карамастан, к?з?н?кл?рне? кислород ярд?менд? сулыш алуы аэроб организмнарга, анаэроб организмнарга караганда, к?бр?к АТФ ?итештерерг? м?мкинлек бир? ??м аларны ?стенлекк? чыгара.

540 млн ел элек кембрий башланган чорда кислород нисб?те к?л?м буенча 15 % — 30 % т?шкил ит?. Ташк?мер чоры азагында (300 млн ел элек) кислород к?л?ме 35%-ка ?ит? ??м зур-зур б???кл?р ??м ?ир-су хайваннары барлыкка кил?ен? булышлык ит? .

?ир шарындагы кислородны? к?пчелек ?лешен Д?нья океанындагы фитопланктоннар ?итештер?. Урманнар ??м яшел ?семлекл?р ?итештерг?н кислородны? 60% шул ук урманнарда чер? ??м таркалу процессына тотыла.

Атмосферадагы кислород нисб?тен? кеше эшч?нлеге т?эсире бик аз д?р???д?. Х?зерге фотосинтез темпы бел?н ис?пл?г?нд? атмосферадагы барлык кислородны кире кайтару ?чен 2000 ел кир?к булачак.

Кислород к?пчелек органик матд?л?р ??м тере к?з?н?кл?р составына кер?. Тере к?з?н?кл?рд? атом саны буенча кислород 25%, массасы буенча 65% чамасы .

2016 елда Дания галимн?ре атмосфера составында ирекле кислород 3,8 млрд ел элек булганын исбат итте.

Алу

Сыегайтылган ?авадан куу юлы

Х?зерге вакытта с?н?гатьт? кислородны ?авадан алалар.

Криоген ректификация ысулы — б?генге к?нд? с?н?гатьт? т?п кислород алу ысулы. Шулай ук, мембрана технологиясен кулланучы кислород корылмалары да ки? кулланыла.

Лабораториял?рд? с?н?гатьт? ?итештерелг?н 15 МПа басым тутырылган корыч баллоннар кулланыла.

Составында кислород булган матд?л?рне таркату

Калий перманганатын KMnO₄ таркатып кислород алырга м?мкин:

${\mathsf {2KMnO_{4}\rightarrow K_{2}MnO_{4}+MnO_{2}+O_{2}\uparrow }}$

Марганц оксиды(IV) катнашуында водород пероксидын каталик таркату реакциясе ярд?менд? кислород алырга м?мкин:

${\mathsf {2H_{2}O_{2}\ {\xrightarrow {MnO_{2}}}\ 2H_{2}O+O_{2}\uparrow }}$

Калий хлораты(Бертолетов тозон) KClO₃ каталик таркату ысулы бел?н кислород алырга м?мкин:

${\mathsf {2KClO_{3}\rightarrow 2KCl+3O_{2}\uparrow }}$

Терек?меш оксидын таркату (t = 100 °C) кислород синтезлауны? беренче ысулы була :

${\mathsf {2HgO{\xrightarrow {100^{o}C}}\ 2Hg+O_{2}\uparrow }}$

Су эретм?л?рен электролизлау

Селте, кислота ??м кайсыбер тозларзы? (сульфатлар, селтеле металларны? нитратлары) судагы сыегайтылган эретм?сенн?н электролизлау — лабораторияд? кислород алу ысулы.

${\mathsf {2H_{2}O{\xrightarrow {e-}}\ 2H_{2}+O_{2}\uparrow }}$

Углекислый газ ??м перекись кушылмалары реакциясе

Су асты д?р???л?ренд? ??м орбитада очучы станциял?рд? гад?тт? кислородны кеше сулап чыгарган углекислый газ ??м натрий пероксиды реакциясенд? алына.

${\mathsf {2Na_{2}O_{2}+2CO_{2}\rightarrow 2Na_{2}CO_{3}+O_{2}\uparrow }}$

Реакцияг? керг?н углекислый газ ??м б?ленеп чыккан кислород балансын к?йл?? ?чен калий надпероксидын кушалар. Гал?м корабларында авырлыгын ?и?ел?йт? ?чен литий пероксидын кулланалар.

Физик ?зенч?лекл?ре

Д?нья океанында эретелг?н O₂ нисб?те салкын суда к?бр?к, ? ?ылы суда — ?зр?к

Сыек кислород

Нормаль шартларда кислород т?се, т?ме ??м исе булмаган газ.

1 л кислородны? массасы 1,429 г. ?авадан ?з ген? авыррак. Суда (4,9 мл/100 г 0 °C-та, 2,09 мл/100 г +50 °C-та) ??м спиртта (2,78 мл/100 г +25 °C-та) начар эри. Эретелг?н к?мешт? яхшы эри (+961 °C-та 1 к?л?м к?мешт? Ag 22 к?л?м кислород O₂ эри). Перфторланган углеводородларда да яхшы эри (20-40 к?л?м %).

Атомнар арасы — 0,12074 нм. Парамагнетик булып тора, ягъни сыек х?лд? магнитка тартыла.

?ылытканда газ х?ленд?ге кислородны? кире атомнарга диссоциациял?н?: +2000 °C — 0,03 %, +2600 °C — 1 %, +4000 °C — 59 %, +6000 °C — 99,5 %.

Сыек кислород (кайнау температурасы ?182,98 °C) — з??г?рсу сыекча.

Файл:Phase diagram of oxygen.png

Фаза диаграммасы O₂

Каты х?лд?ге кислород (эр? температурасы ?218,35 °C) з??г?р кристалллар барлыкка китер?.

Чыганаклар

• Atomic Weights of the Elements 2001, Pure Appl. Chem. 75(8), 1107—1122, 2003. Retrieved June 30, 2005. Atomic weights of elements with atomic numbers from 1-109 taken from this source.(ингл.)
• IUPAC Standard Atomic Weights Revised 2008 елны? 5 март к?ненд? архивланган. (2005).(ингл.)